W historię Przedborza wpisana jest bogata w zmiany jego przynależność administracyjno-terytorialna. Zmieniające się przynależności do księstw, województw, powiatów, departamentów, guberni, a nawet cyrkułów związane to był ściśle z losami naszego państwa. Dziś mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że przechodząc przez most na Pilicy mija właśnie niegdysiejszą granicę państwa bądź departamentu.

Przepływająca przez Przedbórz rzeka Pilica stawała się często naturalną granicą między księstwami podczas rozbicia dzielnicowego, podziałów administracyjnych kraju jak i też granicą między państwami w czasach zaborów. Zmianie przynależności terytorialnej Przedborza i terenów w koło niego położonych sprzyjało też jego położenie między dwiema wielkimi krainami geograficzno-historycznymi, czyli Małopolską i Wielkopolską. Najciekawszymi i najbarwniejszymi czasami pod względem zmian przynależności terytorialnej Przedborza były czasy rozbicia dzielnicowego oraz wiek XIX. Czasy średniowieczne są słabo udokumentowane źródłowo pod tym względem i opisując ten temat opierać się można przeważnie na hipotezach historyków. Hipotez pod wpływem żmudnych badań i dociekań powstało kilka, często sprzecznych ze sobą ale wartych przytoczenia. Przełom wieków XVIII i XIX jak i cały wiek XIX przyniósł Przedborzowi częste i dość szybkie zmiany przynależności państwowej, jak i administracyjnej. Najspokojniejszym okresem były lata od panowania ostatnich Piastów na tronie Polski do końca istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wiek XX odbił swe piętno dwiema wojnami światowymi, podczas których to okupanci decydowali o zmianie granic też tych wewnętrznych naszego kraju.

X wiek - 1793 rok

Ziemie położone nad środkową Pilicą i na wschód od niej w czasach formowania się państwa polskiego pierwszych Piastów związane były z ziemiami plemion łęczycko-sieradzkich (mapa 1). Przyłączenie tych terenów do państwa Mieszka I zapewne na drodze podboju wewnętrznego nastąpiło około połowy X wieku (mapa 2). Książę ustanowił na podbitym terytorium swoją administrację w postaci okręgów grodowych, które z biegiem lat stały się kasztelaniami, a podbite ziemie większych plemion nazwane zostały przez historyków prowincjami. Tereny, na których leży Przedbórz należały do kasztelani małogoskiej prowincji łęczyckiej. Sięgała ona, poprzez trzy kasztelanie: skrzyńską, żarnowską i małogoską (małogojską), na prawy brzeg Pilicy. Za taką przynależnością przemawia pokrycie się tego podziału z podziałem administracyjnym kościelnym powstałym ok. roku 1000, gdy za panowania Bolesława Chrobrego te trzy zapilickie kasztelanie podporządkowane zostały archidiakonatowi kurzelowskiemu, który wchodził w skład archidiecezji gnieźnieńskiej.

Tak więc w epoce wczesnofeudalnej istnienia państwa polskiego tereny, na których leży Przedbórz, związane były poprzez archidiecezję gnieźnieńską i prowincję łęczycką z Wielkopolską. Przynależność terytorialną terenów Przedborza w średniowieczu można prześledzić na podstawie przynależności prowincji łęczyckiej i kasztelanii małogoskiej. I tak:

- w roku 1099 na skutek walk księcia Władysława Hermana z synami Bolesławem Krzywoustym i Zbigniewem księstwo polskie zostaje podzielone przez Hermana między synów z zachowaniem zwierzchności Hermana. Ziemia łęczycka wraz z kasztelanią małogoską dostaje się w skład dzielnicy przyznanej Zbigniewowi. Stan taki jednak nie trwa długo, ponieważ po śmierci Władysława Hermana dochodzi do wojny między braćmi i w roku 1108 Bolesław Krzywousty jednoczy ziemie państwa włączając ziemię łęczycką wraz z innymi prowincjami odebranymi bratu do swego księstwa;

- rok 1138 przynosi prawie dwustuletnie rozbicie dzielnicowe. Według statutu Krzywoustego po jego śmierci państwo zostaje podzielone między jego synów. Nie ma jednak zachowanego dokładnego podziału kraju, dlatego też jest kilka koncepcji podziału. Interesująca nas ziemia łęczycka wraz z zapilickimi kasztelaniami w tym małogoską, a więc i Przedborzem wedle jednej hipotezy przypaść miały wdowie po Bolesławie Krzywoustym Salomei z Bergu, jako tzw. odprawa wdowia. Kolejna z hipotez zakłada, iż tereny te stały się częścią dzielnicy pryncypialnej należącej do najstarszego z synów Krzywoustego seniora Władysława II Wygnańca. Można też przyjąć, że uposażenie wdowy Salomei wchodziło w skład dzielnicy seniora (mapa 3);

- 1144 rok, umiera księżna Salomea. Między książętami dochodzi do wojny o ziemie po jej oprawie wdowiej. Mieszko III Stary i Bolesław Kędzierzawy zajmują ziemię łęczycką, jednak senior Władysław włącza ziemie kasztelani małogoskiej na nowo do dzielnicy pryncypialnej;

- w roku 1146, w kolejnej wojnie domowej, Władysław Wygnaniec zostaje pokonany przez młodszych braci i obłożony klątwą kościelną ucieka do Niemiec. Władzę po nim obejmuje Bolesław IV Kędzierzawy, który trzy zapilickie kasztelanie wraz z Przedborzem odłącza od ziemi łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadaje je Henrykowi Sandomierskiemu. Przedbórz włączony tym samym zostaje po raz pierwszy do księstwa sandomierskiego. I tu znów historycy wiodą spór co do czasu trwania tej przynależności kasztelanii małogoskiej do tego księstwa. Wedle jednych wraca ona do ziemi łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku inni dowodzą na podstawie kroniki Kadłubka, że stało się to dopiero w latach 1199-1202, kiedy to Mieszko III Stary jako zwierzchni książę Polski zbrojnie ją oderwał wraz z dwiema pozostałymi kasztelaniami zapilickimi od księstwa sandomierskiego.

W latach 20-tych XIII wieku interesujące nas tereny na skutek walk o zwierzchność nad dzielnicą Małopolską zostają opanowane przez Konrada Mazowieckiego i włączone do jego mazowieckiej domeny. Stan taki trwa do momentu klęsk Konrada w walce o dzielnice sandomierską i krakowską. I tu znów nie ma jasnej odpowiedzi, kiedy już na stałe kasztelania małogoska wraz z Przedborzem została włączona do księstwa sandomierskiego. Można powoływać się na dwie daty. Pierwsza to rok zjazdu w Przedborzu, czyli rok 1239. To tu, jak domniemają niektórzy badacze tematu, Konrad Mazowiecki przekazał te tereny na rzecz Bolesława Wstydliwego księcia sandomierskiego inni natomiast przesuwają tą datę na rok 1243 i wielkiej klęski Konrada w bitwie z Wstydliwym pod Suchodołami. Od tamtych wydarzeń już na dobre Przedbórz znalazł się w księstwie sandomierskim, które zaliczane jest do dzielnicy małopolskiej. Od roku 1267 na skutek podziału ziemi łęczyckiej od zachodu Przedbórz zaczyna sąsiadować z księstwem sieradzkim (mapa 4).

Stan takiego podziału utrwalił się na dobre i przetrwał do rozbiorów Rzeczpospolitej w końcu XVIII wieku (mapa 5). Jedynie w dobie jednoczenia państwa przez Władysława Łokietka na początku XIV wieku nazwa "księstwa" zamieniona została na "ziemie", a od wieku XV wprowadzone zostają województwa. Tak więc Przedbórz należał w XIV wieku do Ziemi Sandomierskiej, a od wieku XV do województwa sandomierskiego. W drugiej połowie XIV wieku w systemie podziału terytorialnego kraju pojawiają się na miejsce kasztelanii powiaty, na czele których stoją starostowie. Teren kasztelani małogoskiej staje się powiatem chęcińskim. Przedbórz staje się starostwem niegrodowym sięgającym na prawy brzeg Pilicy, o czym świadczy przynależność terenów tam położonych np Pratkowic czy Łączkowic do parafii przedborskiej. Tak więc granica woj sandomierskiego nie przebiega po samej Pilicy lecz jest odsunięta nieznaczne na zachód od niej. W skład sandomierskiego wchodzi zapewne też teren przyszłego przedmieścia Widoma (mapa 6).

Zmiany w tym zakresie nastąpiły dopiero wraz z II rozbiorem Polski w roku 1793.

1793-1918

Lata rozbiorów sprowadziły Przedbórz do roli miasteczka granicznego, a granica, która stanęła na Pilicy, podzieliła ten teren na 16 lat. W roku 1793 na zachodnim brzegu Pilicy stanęła granica zaboru pruskiego dwa lata później w 1795 Przedbórz zajmują Austriacy. Po oby dwóch brzegach rzeki postawione zostają komory celne. Wraz z nowym panowaniem zmienia się też podział administracyjny zajętych przez Hohenzollernów i Habsburgów terenów. W zaborze pruskim Widoma dostaje się w skład powiatu radomszczańskiego w departamencie łęczyckim, którego siedziba jeszcze w tym samym 1793 roku zostaje przeniesiona do Piotrkowa a co za tym idzie zmieniono też nazwę na departament piotrkowski (mapa 7). Ten z kolei należał administracyjnie do prowincji Królestwa Prus o nazwie Prusy Południowe (mapa 8). Po trzecim rozbiorze w 1795 roku władze Prus przeprowadziły reorganizacje podziału administracyjnego i na miejsce departamentu piotrkowskiego powstaje departament kaliski.

W zaborze austriackim na mocy patentu cesarza Franciszka II z marca 1796 roku, z terenów III zaboru utworzono Galicję Zachodnią (Nowa Galicja) ze stolicą w Krakowie, a Przedbórz znalazł się w obrębie cyrkułu koneckiego (mapa 9). W latach 1803-1809 Galicja Zachodnia została podporządkowana gubernium we Lwowie.

Zmianę takiego stanu rzeczy przyniosły wojny napoleońskie. Po pokoju zawartym w lipcu 1807 roku w Tylży miedzy Napoleonem a władcami Rosji i Prus z ziem II i III zaboru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie, w skład którego dostało się przedmieście Widoma (mapa 10). Zachowano jednak pruski podział administracyjny ustanawiając departamenty jako główną jednostkę administracyjną. Przedbórz pozostaje miastem nadgranicznym, jednak ma już na zachodnim brzegu za sąsiada Księstwo Warszawskie. Na kolejne zmiany nie trzeba było długo czekać, ponieważ wybucha kolejna wojna, tym razem Napoleona z Austriakami i wojna polsko-austriacka. Po jej zakończeniu Galicja Zachodnia zostaje włączona do Księstwa Warszawskiego na mocy pokoju zawartego w Schonbrunn w październiku 1809 roku. Ziemie po obu stronach Pilicy zostały włączone do jednego organizmu państwowego. Austriacką część zaboru przyłączoną do Księstwa objął nowy prządek administracyjny i Przedbórz znalazł się w powiecie koneckim departamentu radomskiego (mapa 11). Na rzece stanęła jednak granica administracyjna rozdzielająca departamenty. Po upadku Napoleona Przedbórz znalazł się w granicach utworzonego na mocy traktatów wiedeńskich z lat 1815-1816 Królestwa Polskiego połączonego personalnie poprzez osobę rosyjskiego cara jako króla Polski. Wraz z pierwszą reformą z roku 1816 Przedbórz znalazł się w granicach powiatu koneckiego, obwodu opoczyńskiego w  województwie  sandomierskim ze stolicą w Radomiu (mapa 12). Widoma zaś  wchodziła w skład województwa kaliskiego i dopiero w 1823 roku na mocy decyzji namiestnika generała Zajączka została przyłączona do woj. sandomierskiego wraz z Wolą Przedborską. Sprawą o tyle ciekawą jest fakt, iż w roku 1828 miasto wraz z rozbudowującym się przedmieściem objęto nadzorem Komisji Województwa Mazowieckiego. Spowodowane to było nienależytą dbałością władz woj. sandomierskiego o rozwój przemysłu jak i komplikacjami związanymi z przesyłaniem raportów i informacji na temat rozwijającego się kompleksu fabrycznego. Nadzór ten trwał do lat pięćdziesiątych XIX wieku. Po powstaniu listopadowym przeprowadzono reformę mającą na celu zatarcie odrębności Kongresówki od reszty ziem cesarstwa i województwa przemianowano w roku 1837 na gubernie. W roku 1842 obwód opoczyński przemianowano na powiat a powiat konecki na okręg sądowy. Trzy lata później w roku 1845 Przedbórz znalazł się w granicach guberni radomskiej utworzonej z połączenia guberni sandomierskiej i kieleckiej (mapa 13). W roku 1867 z powiatu opoczyńskiego wydzielono powiat konecki, do którego włączono Przedbórz (mapa 14). Stan taki zachował się do roku 1914 (mapa 15), kiedy to po wybuchu I wojny światowej miasto dostaje się pod okupację niemiecką, a w latach 1915-1918 wchodzi w skład austriackiej jednostki administracyjno-terytorialnej nazwanej Generalnym Gubernatorstwem z siedzibą w Lublinie, które to wraz z niemieckim Generalnym Gubernatorstwem z siedzibą w Warszawie na mocy Aktu z 5 listopada 1916 roku wydanego przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, tworzą Regencyjne Królestwo Polskie, całkowicie uzależnione od okupantów, ale będące zalążkiem niepodległego państwa polskiego (mapa 16).

1918-1998

Po odzyskaniu niepodległości Przedbórz znalazł się oczywiście w granicach II Rzeczpospolitej, która w 1919 roku podzielona została na województwa. Wchodzący w skład powiatu koneckiego Przedbórz znalazł się w granicach woj. kieleckiego (mapa 17). Na krótko jednak przed wybuchem II wojny 1 kwietnia miasto wraz z powiatem koneckim zostaje przeniesione do woj łódzkiego. Po tragicznym wrześniu 1939 roku rozpoczyna się okupacja niemiecka, wraz z którą następuje nowy podział kraju mający na celu zatarcie tradycyjnych i historycznych granic wewnętrznych. W październiku 1939 roku na części terenów okupowanych przez Niemców utworzono Generalne Gubernatorstwo, które istniało do roku 1945. Przedbórz leżący na jego terenie włączony został z powiatem koneckim do dystryktu radomskiego (mapa 18). Po II wojnie światowej władze przeprowadziły kilka razy zmieniały mapę administracyjną kraju. Te dotyczące Przedborza to:

- lata 1945-1950 - Przedbórz tak jak tuż przed wybuchem wojny znalazł się z powiatem koneckim w granicach woj. łódzkiego (mapa 19);

- w lipcu 1950 roku przeniesiono Przedbórz i powiat konecki do woj kieleckiego (mapa 20) i stan taki przetrwał do roku 1975;

- od 1 czerwca 1975 roku zaczął obowiązywać dwustopniowy podział administracyjny kraju, utworzono 49 województw, gmina Przedbórz weszła w skład nowego woj. piotrkowskiego.

Obecnie, od 1 stycznia 1999 roku, miasto i gmina Przedbórz znajdują się w powiecie radomszczańskim, woj. łódzkie (mapa 21).

Jako ciekawostkę i uzupełnienie można napisać, iż do roku 1954 należące dziś do gminy Przedbórz Góry Mokre stanowiły osobną gminę (mapa 22), a w roku 1969 uszczuplono granice miasta odłączając od Przedborza tereny Wyrębisk, Woli Przedborskiej oraz Pohulanki.

Paweł Zięba

Autor jest członkiem Towarzystwa Miłośników Przedborza

Mapy pochodzą z Wilkipedi oraz z Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

1.	2.	3.	4.	5.	6.
7.	8.	9.	10.	11.	12.
13.	14.	15.	16.	17.	18.
19.	20.	21.	22.