Prawdopodobnie pierwsi 呕ydzi osiedlili si臋 w Przedborzu na prze艂omie XV i XVI wieku. Z przywileju kr贸la W艂adys艂awa IV z 1634 roku wiemy na pewno, 偶e istnia艂a tu ju偶 synagoga i cmentarz. W 1745 roku 呕ydzi otrzymali kolejne przywileje od kr贸la Augusta III, a w listopadzie 1765 roku zosta艂y one potwierdzone przez kr贸la Stanis艂awa Augusta Poniatowskiego. W grudniu 1765 roku kr贸l nada艂 偶ydostwu przedborskiemu sze艣ciomiesi臋czne moratorium [zawieszenie, tymczasowe wstrzymania - przyp. PG] na sp艂acanie wierzytelno艣ci. W 1780 roku Stanis艂aw August Poniatowski, na pro艣b臋 呕yd贸w i Polak贸w, wys艂a艂 do Przedborza komisj臋, poniewa偶 w wyniku po偶aru "nie mog膮 wywi膮za膰 si臋 z zaci膮gni臋tych zobowi膮za艅". Komisja mia艂a pogodzi膰 wierzycieli i d艂u偶nik贸w. Jednak, jak informuje Adam Penkalla, na cmentarzu 偶ydowskim przy ul. Ogrodowej s膮 nagrobki z 1794 roku.
W 1827 roku w Przedborzu mieszka艂o 2170 ludzi, w 1863 ju偶 4738. By艂y 292 domy, wi臋c 15 ludzi przypada艂o na jeden dom. By艂y to g艂贸wnie domy parterowe i zag臋szczenie musia艂o by膰 du偶e. Przewa偶a艂a architektura z ceg艂y i kamienia. Przestrog膮 dla mieszka艅c贸w by艂 po偶ar w 1834 roku, kt贸ry zniszczy艂 wi臋kszo艣膰 drewnianych budynk贸w.
W 1843 roku dochody miasta wynosi艂y 3508 rubli, w 1850 by艂o to 5484 rubli. Pochodzi艂y one g艂贸wnie z produkcji sukna, cegie艂, ciosania kamienia i uboju. Carskie restrykcje z lat 1869-1870 zamieni艂y wiele miast w osady, ale nie wp艂yn臋艂y na Przedb贸rz i umo偶liwi艂y pokojowy rozw贸j.
W latach 40-tych XIX wieku, Emanuel Welfierd zosta艂 rabinem. Po jego 艣mierci w 1965 roku, Abram Mosze Welfried zosta艂 mianowany rabinem, nauki pobiera艂 w Wieniawie i Radomiu od rabina Szai Mendeshona.
W 1910 roku Przedb贸rz liczy艂 8043 mieszka艅c贸w, w 1921 - 5885, a w 1931 - 6787. Podczas sporz膮dzania spisu w 1921 roku by艂o tu 2128 Polak贸w i 3749 呕yd贸w, czyli 63,7% ca艂kowitej populacji.
W okresie mi臋dzywojennym Przedb贸rz by艂 centrum handlu i us艂ug. Najwa偶niejsze firmy r臋kodzielnicze, kt贸re nale偶a艂y do 呕yd贸w w 1930 roku to m. in. sklep z odzie偶膮 sk贸rzan膮 M. Hermana, produkcja koszul J. Libermana, warsztat blacharski L. Rozenberga i Sz. Szpiro, czapnictwo Z. Lubelskiego i S. Libeskinda, zak艂ad fotograficzny Izaaka Lewina, produkcja odzie偶y sk贸rzanej S. Okr臋ta, M. Rozenberga, H. Gingera, J. Herzberga i W. Zamerfelda, zak艂ady krawieckie Sz. Rozencweiga, P. Sasa, Sz. Szmidta, Ch. i J. Szwarca, L. Lichtensztajna, olejarnie Do艅skiego, S. Dykmana, B. Gliksmana, B. Wagmana.
J. Liberman handlowa艂 bielizn膮, J. Apelowicz, H. Blas, S. Fiszel, D. Frydman, Sz. Gliksman, Sz. Paluch tekstyliami, L. Lichtensztajn dro偶d偶ami, L. i Sz. Lichtensztajn, Kuperminc drewnem, C. Libeskind, D. Tarnowski butami, Sz. Da艅ski r贸偶nymi towarami, J. Zylberszatz sk贸rami, H. Finkielsztajn tytoniem, H. Cukierman wapnem, J. Tyberg w贸dk膮 i likierem, M. Handelsman, J. Lipka, Sz. Pa艅ski, J. Zyngier 偶elazem. Targi odbywa艂y si臋 raz w tygodniu, we wtorki.
W 1936 roku w Przedborzu by艂y 艂膮cznie 403 warsztaty r臋kodzielnicze, w tym 121 sk贸rzanych, 86 tekstylnych, 66 drzewnych i 21 metalowych. Przemys艂 by艂 niewielki: wiatrak nale偶膮cy do M. Barankiewicza i J. Gaja, tartak Sz. Szkopa, fabryka no偶y B. i H. Wajnman贸w, garbarnia E. Rozenberga, produkty zbo偶owe Sz. Rozenbluma, m艂yn J. Bieleckiego i B. Goldmana, kamienio艂om nale偶膮cy do gminy. Prawo p艂atno艣ci czekiem PKO mia艂, m. in., Ch. Moszek Be艂偶ycki, S. i Dawid Gotesman, L. Lewenberg i J. Rozen. Bank Sp贸艂dzielczy w Przedborzu m贸g艂 udziela膰 kredyt贸w.
Na prze艂omie lat 1937-1938 w Przedborzu 偶y艂o 7000 ludzi, z czego 4500 os贸b to byli 呕ydzi. Mieszkali g艂贸wnie w rejonie starego miasta, tj. w rynku oraz kilku przyleg艂ych ulicach.
Na pocz膮tku II Rzeczpospolitej gmina [偶ydowska] w Przedborzu zosta艂a uznana za swoj膮 wielko艣膰. W艂adze gminy liczy艂y 12 os贸b. Zarz膮dzana by艂a przez Zygmunta Tyberga, Szaj臋 Grynblata, Arona Cukiera, Zalcmana Szpiro, Szmula Dawida Gotesmana, Szyj臋 Niepami臋tnego, Szlam臋 Rubina, Abrama Hersza Landau, Arona Kupferminca, Emanuela Woli艅skiego, Jankiela Ma艂ego i Jakuba Szlam臋. Wszyscy oni stwierdzili, 偶e byli wolni od przynale偶no艣ci partyjnej.
Bud偶et gminy 偶ydowskiej z 1927 roku pokazuje, 偶e spodziewano si臋 zebra膰 od mieszka艅c贸w kwot臋 34541 z艂otych. Zaleg艂o艣ci gminy z lat ubieg艂ych si臋ga艂y 18225 z艂otych, czyli po艂ow臋 bud偶etu i mia艂y wp艂yw na jej sytuacj臋.
Ortodoksyjny 呕yd Nusyn Dawid Grynbaum wykonywa艂 funkcje rabina, Moszek Halper by艂 kantorem [艣piewak w synagodze - przyp. PG]. N. D. Grynbaum zosta艂 wybrany rabinem przed I wojn膮 艣wiatow膮, ale oficjalnie zatwierdzony w 1931 roku.
Na przestrzeni lat 1920-1930 przyj臋to, 偶e dochody gminy po stronie wp艂yw贸w b臋d膮 wynosi膰 50000-60000 z艂. Ponad po艂owa zysk贸w mia艂a pochodzi膰 z uboju koszernego. 艢rednia op艂ata do gminy wynosi艂a 10 z艂. W 1927 roku 113 os贸b zosta艂o zwolnione z tego obowi膮zku.
Gmina by艂a w艂a艣cicielem dw贸ch synagog o 艂膮cznej warto艣ci 150000 z艂., dw贸ch szk贸艂 o warto艣ci 50000 z艂., dw贸ch 艂a藕ni parowych i cmentarza o pow. 4 m贸rg.
W 1929 roku planowano uzyska膰 53000 z艂otych do bud偶etu od cz艂onk贸w gminy, 50% z uboju. W 1930 roku w艂adze gminy za艂o偶y艂y, 偶e 52374 z艂. b臋dzie w ich dyspozycji, w tym 16863 z艂otych dochodu koszernego.
Protok贸艂 kontroli z 27 listopada 1931 roku rzuca 艣wiat艂o na sprawy gminy. Za艂o偶ono, 偶e roczna pensja rabina Nusyna Dawida Grynbauma wynosi艂aby 4800 z艂otych, rze藕nik贸w koszernych Binema Gincberga, Moszka Rasza i Froima Rubina - po 4400 z艂. ka偶dy, nadzorcy religijnego Szmula Beera - 2700 z艂., inspektora F. Krakowskiego - 1296 z艂., kantora synagogi i szko艂a Lejby Krybusa - 720 z艂otych, sekretarza gminy Moszka Dawnego - 2400 z艂otych, nauczyciela szko艂y Henocha Niepami臋tnego 480 z艂otych i nauczyciela Joseka Moszka Trze艣niewskiego 240 z艂. 500 z艂otych mia艂o by膰 odprowadzane na Kas臋 Chorych, 10000 z艂. na podatki do skarbu pa艅stwa. 900 z艂otych przeznaczono na zasi艂ki dla ubogich, 300 z艂otych na pomoc medyczn膮, 2200 z艂otych na remonty budynk贸w. Inspektor napisa艂: "Stwierdzono, 偶e nie ma podstawowych list p艂ac, co utrudnia comiesi臋czne potr膮cenia podatku dochodowego, na rzecz Kasy Chorych i na rzecz Powszechnego Zak艂adu Ubezpiecze艅 Pracownik贸w Umys艂owych w Warszawie (...) Kwitariusz og贸lnych dochod贸w zgodny jest z Ksi臋g膮 dochod贸w bud偶etowych”. Dalej: „Synagoga jest zabytkiem historycznym, jest w dobrym stanie (...) Szko艂a bo偶nicza znajduje si臋 w dobrym stanie, wymaga jedynie aby j膮 wewn膮trz od艣wie偶y膰 i wybetonowa膰 sie艅. S膮 dwie 艂a藕nie, jedna w Przedborzu, druga na przedmie艣ciu Widoma. Pierwsza jest w z艂ym stanie i wymaga gruntownego remontu".
W Przedborzu by艂 tak偶e cheder [szko艂a o charakterze religijnym - przyp. PG] oraz jeszybot [rodzaj wy偶szej szko艂y talmudycznej dla nie偶onatych student贸w]. Cmentarz o pow. 1,5 ha pochodzi艂 z XVIII w. i by艂 ogrodzony. W 1933 r. starostwo zak艂ada艂o, 偶e gmina pozyska po stronie dochod贸w sum臋 53789,04 z艂otych, w tym ze sk艂adek 20339,94 z艂otych, z uboju 33000 z艂otych, z innych 藕r贸de艂 550 z艂otych. Dla rabina przeznaczano 4800 z艂otych, innych funkcjonariuszy gminy 34335,55 z艂otych, inne koszty 2420 z艂otych, inwestycje 1500 z艂otych, cele dobroczynne 1200 z艂otych, 9533,49 z艂otych inne wydatki.
Wspierano Talmud Tor臋, jeszyw臋 i ch臋tnych na wyjazd do Palestyny. Organizowano tak偶e kursy j臋zyka hebrajskiego.
W 1937 r. gmina liczy艂a 4500 os贸b, 300 rodzin wytypowano do p艂acenia sk艂adek, maj膮tek ruchomy szacowano na 5000 z艂otych, nieruchomy na 90000 z艂otych, zobowi膮zania na 20000 z艂otych. W Zarz膮dzie dominowali ortodoksi posiadaj膮cy 50 procent wp艂yw贸w.
T艂umaczenie z j臋z. angielskiego: P. Grabalski. Fotografie pochodz膮 z prywatnych zbior贸w Jana S艂oniewskiego i Bo偶eny Brylskiej oraz z Yad Vashem Photo Archive.
W wersji polskiej artyku艂u znalaz艂y si臋 jeszcze poni偶sze akapity:
Podczas II wojny 艣wiatowej, we wrze艣niu 1939 r. w Przedborzu dosz艂o do walk polskich oddzia艂贸w z niemieck膮 armi膮. Miasto zosta艂o powa偶nie zniszczone, a synagoga sp艂on臋艂a. W styczniu 1940 r. Niemcy utworzyli w Przedborzu getto, w kt贸rym zgromadzili oko艂o 4,6 tys. 呕yd贸w. W pa藕dzierniku 1942 r. Niemcy przeprowadzili akcj臋 likwidacji getta. Wszystkich 呕yd贸w przep臋dzono do getta w Radomsku, a nast臋pnie do o艣rodka zag艂ady w Treblince.
Po zako艅czeniu wojny, w 1945 r. dziewi臋ciu 呕yd贸w powr贸ci艂o do Przedborza i zamieszka艂o w budynku dawnej restauracji 呕yda Vishinskiego. Na prze艂omie 1945 i 1946 r. zostali napadni臋ci przez cz艂onk贸w polskiego prawicowego podziemia. Zwi膮zanych wywieziono samochodem ci臋偶arowym do lasu w Radoszycach, gdzie ich rozstrzelano. Dow贸dc膮 pogromu by艂 Dowski.