W roku 1586 zmar艂 kr贸l Stefan Batory. Do rywalizacji o elekcyjny tron Polski, stan臋艂o w sierpniu, nast臋pnego roku czterech kandydat贸w. W艣r贸d nich najwi臋kszym poparciem w kraju cieszy艂y si臋 osoby Zygmunta Wazy oraz Maksymiliana Habsburga. Dwa obozy popieraj膮ce tych kandydat贸w, odzwierciedla艂y podzia艂 jaki panowa艂 w艣r贸d polskiej szlachty i magnaterii na zwolennik贸w Jana Zamoyskiego - kanclerza i bliskiego wsp贸艂pracownika zmar艂ego kr贸la oraz stronnictwo braci Zborowskich, zaci臋tych przeciwnik贸w kanclerza.

Kr贸lewicz Zygmunt, kt贸rego kandydatur臋 na tron Polski, popiera艂 Jan Zamoyski, by艂 synem kr贸la Szwecji a po k膮dzieli spokrewniony by艂 z dynasti膮 Jagiellon贸w. Jego matka, Katarzyna, by艂a c贸rk膮 Zygmunta I Starego i siostr膮 ostatniego, panuj膮cego w Polsce Jagiellona - Zygmunta II Augusta. Pozycj臋 kr贸lewicza Zygmunta Wazy wzmacnia艂o  powinowactwo z Jagiellonami jak r贸wnie偶 zabiegi jego ciotki kr贸lowej Anny Jagiellonki, kt贸ra o wyb贸r Zygmunta na kr贸la Polski, forsowa艂a od d艂u偶szego czasu. Kontrkandydat Zygmunta, Maksymilian z rodu Habsburg贸w, brat cesarza Austrii, popierany by艂 przez stronnictwo Zborowskich, ostro skonfliktowanych z kanclerzem Zamoyskim.

Do elekcji dosz艂o na warszawskiej Woli. Kr贸lem wybrany zosta艂 Zygmunt. Jednak niezadowoleni z tej decyzji zwolennicy Habsburga, dwa dni p贸藕niej w tym samym miejscu na w艂adc臋 Rzeczpospolitej, wybrali Maksymiliana.

Na skutek podw贸jnej elekcji, o tym kto obejmie tron w kraju, zadecydowa膰 mia艂a si艂a.

Przedb贸rz sta艂 si臋 wtedy cz臋艣ci膮 areny, wa偶nych dla Polski wydarze艅, kt贸re zadecydowa艂y o dalszych jej losach. Dosz艂o w nim bowiem i w jego okolicach, w pierwszej po艂owie listopada 1587 roku do zbrojnego starcia mi臋dzy zwolennikami Zygmunta i Maksymiliana.

Sytuacja zaogni艂a si臋 po dotarciu obu pretendent贸w do Polski. Na po艂udniu Maksymilian pr贸bowa艂 opanowa膰 Krak贸w. Z Pomorza, ku stolicy ruszy艂, przyby艂y ze Szwecji Zygmunt.  Maksymilian na wie艣膰 o tym, 偶e jego konkurent do tronu jest ju偶 w Piotrkowie, wys艂a艂 w jego kierunku, odzia艂 w sile oko艂o 2 tysi臋cy zbrojnych w celu porwania Zygmunta Wazy. Oddzia艂em tym dowodzili Erazm Lichtenstein - dow贸dca wojsk Maksymiliana, Stanis艂aw Stadnicki - nazywany Diab艂em 艁a艅cuckim, s艂ynny awanturnik i grabie偶ca oraz Krzysztof Zborowski - awanturnik i cz艂owiek skazany przez sejm na banicj臋 za spiskowanie przeciwko zmar艂emu kr贸lowi Stefanowi Batoremu. Zaj臋li oni Przedb贸rz, przez kt贸ry planowano przejazd kr贸la elekta. Atak nast膮pi艂 w czwartkowy poranek 12 listopada. Nie obesz艂o si臋 bez mord贸w i grabie偶y.

W napadni臋tym Przedborzu, przebywali bowiem ludzie, popieraj膮cego kr贸lewicza Waz臋, Jana Ostroroga, p贸藕niejszego podczaszego kr贸lewskiego i wojewody pozna艅skiego. Mieli oni uda膰 si臋 w drog臋 do Krakowa i czeka膰 tam na przyjazd kr贸lewicza Zygmunta. Zostali oni pojmani przez Stadnickiego w niewol臋 a dobra podczaszego, kt贸re ze sob膮 mieli sta艂y si臋 艂upem Diab艂a z 艁a艅cuta. Pojmanych, w liczbie 30 os贸b, nakaza艂 zaku膰 w kajdany i prawie nagich, w mrozie, prowadzi膰 do swego obozu pod Krakowem. Jego 艂upem za艣 pad艂o wiele ju偶 za艂adowanych woz贸w, na kt贸rych znajdowa艂y si臋 m.in. kosztowne ubrania Ostroroga. W r臋ce napastnik贸w dosta艂o si臋 te偶 kilkadziesi膮t tureckich koni. Swe straty doznane w Przedborzu, podczaszy wyliczy艂 na 30 tys. z艂otych polskich.

W niewymienionej z nazwy wiosce pod Przedborzem, le偶膮cej na trasie do Piotrkowa, 13 listopada, dosz艂o do zbrojnego starcia mi臋dzy zwolennikami Habsburga i Wazy. Jazda austriacka i polskich stronnik贸w arcyksi臋cia, rozbi艂a przedni膮 stra偶 Zygmunta, z艂o偶on膮 z osiemdziesi臋ciu ludzi, b臋d膮cych cz臋艣ci膮 pospolitego ruszenia z Prus Kr贸lewskich. Stra偶 ta dowodzona przez pruskiego szlachcica Ma偶y艅skiego, wchodzi艂a w sk艂ad oddzia艂贸w marsza艂ka Opali艅skiego i ma艂a za zadanie, chroni膰 Zygmunta w drodze na Wawel.

Rozochoceni tak 艂atwym sukcesem ludzie Stadnickiego i Zborowskiego, zrobili wypad na posiad艂o艣ci Czermi艅skich. Z艂upili Czermno. Pozabijali tamtejsz膮 ludno艣膰, pomimo tego, 偶e podda艂a si臋 ona napastnikom.

O tym co wydarzy艂o si臋 wtedy w Przedborzu, dowiadujemy si臋 r贸wnie偶  z listu Lwa Sapiehy, w贸wczas podkanclerzego litewskiego a w przysz艂o艣ci hetmana i kanclerza wielkiego litewskiego, do Krzysztofa Radziwi艂艂a. List pisany by艂  w Kazimierzu i datowany jest na dzie艅 17 listopada 1587 roku. Sapieha pisze w nim, 偶e kr贸l elekt mia艂 z Piotrkowa do Przedborza wyruszy膰 w sobot臋 14 listopada i dotrze膰 do miasta dwa dni p贸藕nej, czyli w poniedzia艂ek 16 listopada. Pilic臋 mia艂 przekroczy膰 i na nocleg si臋 zatrzyma膰 w Sulejowie. Wyjazd jednak wstrzymano ze wzgl臋du na wie艣ci jakie dotar艂y do Piotrkowa, o naje藕dzie ludzi Maksymiliana na Przedb贸rz. Zawr贸cono te偶 z drogi na Przedb贸rz, kr贸lewsk膮 kuchni臋 oraz cz臋艣膰 taboru z kr贸lewskimi rzeczami.

Zaj臋cie Przedborza i rozbicie ludzi Opali艅skiego przez maksymilianowych zwolennik贸w, wywo艂a艂o pop艂och w艣r贸d sieradzkiej i wielkopolskiej szlachty zebranej przy Wazie. Zacz臋li oni masowo odst臋powa膰 przysz艂ego kr贸la. Dodatkowym bod藕cem do takiego zachowania by艂 list, jaki Stadnicki wys艂a艂 do zgromadzonej w Piotrkowie szlachty. List ten, napisany w Przedborzu 14 listopada 1587 roku, by艂 swoist膮 odezw膮 do zgromadzonej przy Zygmuncie szlachty, by ta od niego odst膮pi艂a i zaprzesta艂a go popiera膰. Szlachta nie czekaj膮c, a偶 mo偶liwym si臋 stanie spe艂nienie gr贸藕b Stadnickiego, kt贸rego zna艂a przecie偶 z gwa艂towno艣ci, wola艂a przezornie rozjecha膰 si臋 do dom贸w. List ten do czas贸w II wojny 艣wiatowej, znajdowa艂 si臋 w zbiorach lwowskiej Biblioteki Ossoli艅skich. Obecnie dysponuje nim Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy.

Tre艣膰 listu S. Stadnickiego napisanego w Przedborzu do szlachty zgromadzonej przy Zygmuncie Wazie w Piotrkowie. Z "Pami臋tnika lwowskiego", marzec 1818 r.

Zaistnia艂a sytuacja wyp艂oszy艂a te偶 z Piotrkowa Zygmunta, kt贸ry cofn膮艂 si臋 w kierunku na Raw臋 Mazowieck膮. Do Krakowa pod膮偶y艂 bocznymi drogami, przez Nowe Miasto i Korczyn. Omin臋艂a w ten spos贸b Przedb贸rz, wizyta kr贸la elekta.

Stadnicki wraz ze Zborowskim nie znale藕li na tyle odwagi, by zaatakowa膰 Piotrk贸w i w obawie przed tym by kanclerz Zamoyski nie pokona艂 Maksymiliana, ruszyli w kierunku Krakowa. Odst臋puj膮c od Przedborza, porzucili zamiar porwania Zygmunta. Gdyby uda艂o im si臋 zrealizowa膰 cel, mo偶liwe by艂o i偶 historia Polski potoczy艂aby si臋 zupe艂nie inaczej i na tronie zasiad艂by Habsburg a nie Waza.

Do wydarze艅, tych nawi膮za艂 J贸zef Ignacy Kraszewski w swej powie艣ci historycznej, zatytu艂owanej Bajbuza:

„W Piotrkowie d艂ugo spoczywa膰 nie by艂o mo偶na. Zar贸wno z przybyciem Zygmunta nadesz艂a wiadomo艣膰, 偶e jazda Maksymiliana opanowa艂a Przedborz, a Opali艅skiego oddzia艂 rozbi艂a i w cz臋艣ci w niewol臋 zabra艂a. Opr贸cz tego pochwycono pacholika, wys艂anego tu umy艣lni,, aby miasto podpali艂, i w istocie po偶ar zosta艂 pod艂o偶ony. Przez dni dwa nie rozbiera艂 si臋 kr贸l i spa膰 nie k艂ad艂. Czuwali wszyscy, 艣ci膮gano oddzia艂y, spodziewano si臋 napa艣ci.

Maksymilianowe hufce, wyprawione dla opanowania Piotrkowa, uzna艂y go wszak偶e trudnym do zdobycia, i pop艂och tylko wznieciwszy, cofn臋艂y si臋. Ale, co gorzej, szlachta wielkopolska i sieradzka, kt贸ra si臋 do kr贸la 艣ci膮ga艂a, znu偶ona powoli rozchodzi膰 si臋 zacz臋艂a. Si艂y Zygmunta si臋 uszczupla艂y.Doradzono kr贸lowi noc膮 i potajemnie wyci膮gn膮膰 do Warszawy.”

Pawe艂 Zi臋ba - cz艂onek Towarzystwa Mi艂o艣nik贸w Przedborza

Bibliografia:

A. T. Ch艂臋dowski, „Odezwa Stanis艂awa Stadnickiego zwanego Diab艂em”, [w:] „Pami臋tnik lwowski”, Lw贸w 1818.
R. Hejdensztein, „Dzieje Polski od 艣mierci Zygmunta Augusta do roku 1594”, tom I, Petersburg 1857.
P. Jasienica, „Rzeczpospolita Obojga Narod贸w”, tom I, Krak贸w 2007.
T. Korzon, „Dzieje wojen i wojskowo艣ci w Polsce”, tom II, Lw贸w 1923.
I. J. Kraszewski, „Bajbuza”, Krak贸w 1885.
K. Lepszy, „Obl臋偶enie Krakowa przez arcyksi臋cia Maksymiliana (1587)”, Krak贸w 1929.
M. K. Radziwi艂, L.Sapieha, J.Zamoyski, „Archiwum domu Radziwi艂艂贸w”, tom VIII, Krak贸w 1885.
F. M. Sobieszcza艅ski, „Joachima Bielskiego dalszy ci膮g kroniki polskiej zawieraj膮cej dzieje od 1587 do 1598 r.”, Warszawa 1851.