Do艣膰 cz臋sto w literaturze i w r贸偶nych lokalnych opracowaniach, artyku艂ach jak r贸wnie偶 w Internecie, spotyka si臋 informacj臋 na temat tego, 偶e pierwsza wzmianka o Przedborzu zawarta jest w tzw. bulli gnie藕nie艅skiej, czyli dokumencie wystawionym w Pizie przez papie偶a Innocentego II w 1136 roku. Jest to informacja fa艂szywa, poniewa偶 w bulli tej na 410 nazw miejscowo艣ci i nazwisk wyst臋puj膮cych w Polsce, nie ma wzmianki na temat Przedborza. W wielu pracach wspominaj膮cych Przedb贸rz w kontek艣cie bulli z 1136 roku cz臋sto spotka膰 mo偶na te偶 b艂臋dn膮 informacj臋, 偶e dokument ten wymienia przepraw臋 na Pilicy w Przedborzu z kt贸rej zyski w postaci myta i c艂a czerpa艂 arcybiskup gnie藕nie艅ski. Informacja taka pozbawiona jest podstaw.
Je艣li chodzi o teren, na kt贸rym po艂o偶ony jest Przedb贸rz, to w bulli znajdujemy jedynie informacj臋 odnosz膮c膮 si臋 do ziem sieradzkiej i 艂臋czyckiej, kt贸re przecina艂a rzeka Pilica ale informacji na temat izb celnych na jej przeprawach brak:
Item de castello Ziraz, Spitimir, Malogost, Rospra, Lunciz, Voibor, Sarnov, Skrin plenarias decimationes annone, mellis, ferri, pellium vulpinarium et mardurinarum, de placito, de tabernis, de foris, de theloneo, tam in ipsis castellis, quam in locis eis adiacentibus per omnes transitus.
Co znaczy: „R贸wnie偶 z grod贸w: Sieradza, Spicymierza, Ma艂ogoszcza, Rozprzy, 艁臋czycy, Wolborza, 呕arnowa pe艂ne dziesi臋ciny ze zbo偶a, miodu, 偶elaza, sk贸rek lisich i kunich, z op艂at z karczem, z targ贸w, z c艂a tak w samych grodach, jak i miejscowo艣ciach im podleg艂ych na wszystkich przej艣ciach”.
W dokumencie z 1136 roku, jak wida膰, wymienione s膮 tylko g艂贸wne grody kasztela艅skie ziemi 艂臋czyckiej i sieradzkiej. Wymieniona jest Ma艂ogoszcz jako g艂贸wny gr贸d kasztelanii ma艂ogojskiej w sk艂ad kt贸rej wchodzi艂y tereny na kt贸rych po艂o偶ony jest Przedb贸rz. Sam Przedb贸rz nie jest w akcie tym wspomniany.
Problem o wiele ju偶 szerszy stanowi druga data pod kt贸r膮 wymienia si臋 pierwsz膮 wzmiank臋 o wsi Przedb贸rz. Wzmianka ta pochodzi z tzw. falsyfikatu trzemesze艅skiego, nosz膮cego dat臋 28 kwietnia 1145 roku. Badania nad tym dokumentem dowiod艂y, i偶 spisany on zosta艂 dopiero w latach 30-tych XIII wieku (ok. 1233 r.) w klasztorze kanonik贸w latera艅skich w Trzemesznie w oparciu o klasztornie notatki i spis inwentarza posiad艂o艣ci zakonnych, sporz膮dzonego w latach 1216-1223. Sporz膮dzanie w tamtym czasie tego rodzaju dokument贸w i fa艂szowanie potwierdze艅 nada艅 ksi膮偶臋cych na rzecz klasztor贸w by艂o szeroko stosowan膮 praktyk膮. Nie mia艂o to jednak nic wsp贸lnego z tym, by zakonnicy przypisa膰 mieli sobie co艣 co do nich nie nale偶a艂o. Chodzi艂o raczej o zabezpieczenie swojego stanu posiadania poprzez posiadanie dokumentu wystawionego przez w艂adc臋 w kt贸rym ten potwierdza w艂asno艣膰 klasztoru oraz jego przywileje. Szczeg贸lnie wa偶ne by艂o to w przypadku potwierdzenia nada艅 dokonanych przez mo偶now艂adc贸w.
W przypadku interesuj膮cego nas falsyfikatu, czyli dokumentu dla kanonik贸w regularnych w Trzemesznie, kt贸rego rzekomym wystawc膮 mia艂 by膰 Mieszko III Stary, rzecz ma si臋 podobnie. Dokument jest tak skonstruowany, 偶e zawiera wszystkie nadania na rzecz klasztoru od czas贸w jego powstania i wymienia i nie tylko wsp贸艂czesne mu nadania ksi膮偶臋ce jak i potwierdzenia nada艅 w艂adc贸w wcze艣niejszych lecz te偶 du偶膮 liczb臋 nada艅 rycerstwa i mo偶now艂adztwa czynionych na rzecz klasztoru w Trzemesznie.
W zwi膮zku z faktycznym czasem powstania dokumentu raczej trudno twierdzi膰, 偶e pod rokiem 1145 odnotowano pierwsz膮 wzmiank臋 o Przedborzu. Jednak偶e nie 艣wiadczy to te偶 o tym, 偶e w roku 1145 Przedb贸rz nie istnia艂. Falsyfikat sporz膮dzony na podstawie klasztornych zapisk贸w i klasztornego inwentarza zosta艂 bowiem spisany w chronologicznej kolejno艣ci sporz膮dzania ksi膮偶臋cych nada艅. Interesuj膮cy nas wpis na temat osady przedborskiej jest usytuowany w miejscu gdzie Mieszko III Stary potwierdza nadania swojego ojca Boles艂awa Krzywoustego, czyli nadanie to musia艂o nast膮pi膰 przed rokiem 1138, w kt贸rym to Boles艂aw Krzywousty zmar艂. Tak wi臋c Przedb贸rz jako o艣rodek osadniczy istnia艂 przed rokiem 1138.
Falsyfikat trzemesze艅ski - zdj臋cie z wystawy w Archikatedrze Gnie藕niejskiej (藕r贸d艂o: Internet).
Przedb贸rz w falsyfikacie wymieniony jest wraz z Sulejowem i Inow艂odzem:
„Inoulodz ecclecia beati Egidij cum duabus uillis cum thabernis, cum theloneis per ipsum fluuium, Predbor, in Sulugev, in ipso Inouoldz”
Co przet艂umaczy膰 mo偶na, i偶 Boles艂aw Krzywousty przekaza艂 kanonikom z Trzemeszna Ko艣ci贸艂 艣w. Idziego w Inow艂odzu z dwoma wsiami z karczmami, komorami celnymi przez t臋 rzek臋 [Pilic臋] w Przedborzu i Sulejowie oraz w tym偶e [Inow艂odzu].
Powstanie w tych miejscach kom贸r celnych zwi膮zane jest z brodami na rzece, kt贸re stanowi艂y dogodn膮 przez ni膮 przepraw臋.
Uposa偶enie to klasztor zyska艂 od ksi臋cia Boles艂awa w zwi膮zku z odnowieniem dzia艂alno艣ci klasztoru i sprowadzeniu do Trzemeszna kanonik贸w latera艅skich, po wcze艣niejszym upadku kanonii na skutek najazd贸w z Pomorzanami lub walk wewn臋trznych mi臋dzy Boles艂awem Krzywoustym a jego bratem Zbigniewem. Darowizna ksi臋cia z艂o偶ona m.in. z wsi i kom贸r celnych na Pilicy by艂o uzupe艂nieniem nada艅 jego poprzednik贸w. Bez w膮tpienia akt taki znalaz艂 odd藕wi臋k w klasztornych zapiskach na podstawie sporz膮dzono falsyfikat.
Nadanie dotyczy艂o wsi i op艂at pobieranych z komory celnej istniej膮cej przy przeprawie na Pilicy we wsi Przedb贸rz. Falsyfikat potwierdza istnienie w Przedborzu taberny (karczmy), kt贸r膮 r贸wnie偶 ksi膮偶臋 nada艂 klasztorowi. Nadanie ksi膮偶臋ce dotyczy艂o ju偶 istniej膮cej komory celnej i taberny. Prawdopodobnie, jak uwa偶a profesor J贸zef Dobosz z UAM w Poznaniu, za艂o偶one one zosta艂y albo przez W艂adys艂awa Hermana (1079-1102) lub wcze艣niej przez jego brata Boles艂awa 艢mia艂ego (1058-1079).
Taberna, czyli karczma, by艂a naturaln膮 instytucj膮, jaka powstawa艂a przy przeprawach przez rzek臋 i w miejscach poboru c艂a. By艂a ona nie tylko miejscem odpoczynku, sprzeda偶y trunk贸w i posi艂k贸w dla podr贸偶nych. By艂a te偶 miejscem wymiany towarowej i handlu. Przy tabernie cz臋sto funkcjonowa艂y ku藕nie, wyrabiano pieczywo czy szlachtowano zwierz臋ta. Zaspokaja艂o to nie tylko potrzeby podr贸偶nych ale i ludno艣ci miejscowej. Pobierano te偶 w niej nale偶ne w艂adcy daniny i podatki. Taberna opr贸cz funkcji konsumpcyjno-produkcyjnej by艂a te偶 wa偶nym o艣rodkiem 偶ycia spo艂ecznego. Cz臋sto z braku 艣wi膮ty艅 w tabernach organizowano uroczysto艣ci ko艣cielne, takie jak np. chrzty. Prowadzi艂 j膮 zazwyczaj niewolny karczmarz z nadania ksi臋cia. Opr贸cz karczmarzenia zajmowa艂 si臋 on warzenim piwa i wyrobem miod贸w pitnych jak r贸wnie偶 rolnictwem i chodowl膮 zwierz膮t.
Na podstawie odkry膰 archeologicznych w r贸偶nych miejscach w Polsce, wiemy, 偶e taberny sk艂ada艂y si臋 z kilku zabudowa艅. Opr贸cz budynku, w kt贸rym podejmowano go艣ci i wspomnianej ku藕ni istnia艂y stajnie, browar i s艂odownia. Budynek g艂贸wny sk艂ada艂 si臋 za艣 z izb go艣cinnych, mieszkania samego karczmarza, komory oraz kuchni.
Z biegiem lat przy przeprawie przez rzek臋 oraz przy tabernie rozwin臋艂a si臋 wi臋ksza osada o charakterze targowym nast臋pnie zamieniona w o艣rodek miejski.
Reasumuj膮c wszystkie wiadomo艣ci, te zawarte w falsyfikacie jak i te zwi膮zane z jego powstaniem, stwierdzi膰 mo偶na, 偶e Przedb贸rz jest starszy ni偶 data jak膮 nosi falsyfikat i to sporo, za艣 sam falsyfikat ten fakt potwierdza.
Nale偶y jeszcze wyja艣ni膰 dlaczego falsyfikatowi trzemesze艅skiemu przypisano w艂a艣nie dat臋 28 kwietnia 1145 roku. Zapewne nie jest to dowolna kombinacja nadana przez fa艂szerza - autora tego dokumentu. Sprawa dlaczego ta, a nie inna data pozostaje otwarta. Wyja艣nienie tej zagadki przynios艂o by na pewno zbadanie klasztornych zapisek. Wielu historyk贸w przychyla si臋 jednak do zdania, 偶e w dniu tym musia艂y mie膰 miejsce jakie艣 wi臋ksze nadania na rzecz zakonu ze strony ksi膮偶膮t piastowskich i mo偶nych podczas jakiego艣 odbytego przez nich zjazdu. Data widniej膮ca w falsyfikacie mog艂a zosta膰 przeniesiona z jakiego艣 dzisiaj nieznanego dokumentu ksi臋cia lub mo偶e odnosi si臋 ona do kt贸rego艣 z licznych wydarze艅 zamieszczonych przez trzynastowiecznego fa艂szerza w narracji falsyfikatu z dat膮 1145. Kilka zanotowanych tam wydarze艅 mog艂o odnosi膰 si臋 do wiosny 1145 roku.
W 艣wietle powy偶szego trudno jest uzna膰 dat臋 28 kwietnia 1145 roku za pierwsz膮 historyczn膮 wzmiank臋 o Przedborzu. Nie zaprzecza to jednak faktowi, 偶e jak ju偶 wspomniano, osadnictwo na terenie miasta si臋ga znacznie dalej poza t膮 dat臋. W 艣wietle znanych nam dokument贸w jedyn膮 pewn膮 dat膮 o jakiej mo偶na powiedzie膰, 偶e jest pierwsz膮 historyczn膮 pod kt贸r膮 wymieniono Przedb贸rz jest 9 lipca 1239 roku. Data ta odnosi si臋 do wydarzenia bezpo艣rednio zwi膮zanego z nadpilckim miasteczkiem, kt贸rym by艂 zjazd ksi膮偶膮t piastowskich w Przedborzu, co po艣wiadcza dokument wystawiony w tym dniu przez ksi臋cia sandomierskiego Boles艂awa V Wstydliwego.
____________________________________________________________________________________________________________________
Niestety nie uda艂o mi si臋 pozyska膰 zdj臋cia falsyfikatu trzemesze艅skiego. Przechowywany on jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnie藕nie. Na moj膮 pro艣b臋 o udost臋pnienie zdj臋cia cyfrowego uzyska艂em odpowied藕 odmown膮:
Szanowny Panie,
spe艂nienie Pa艅skiej pro艣by nie jest niestety mo偶liwe.
Po zako艅czeniu remontu, czyli od jesienie tego roku, b臋dziemy si臋 starali, na miare naszych bardzo ograniczonych mo偶liwo艣ci, fotografowa膰 zasoby dyplom贸w. Na sfotografowanie czeka jeszcze oko艂o p贸艂tora tysi膮ca dokument贸w. Zajmie to na pewno wiele lat.
Ze wzgl臋d贸w ergonomicznych oraz konserwatorskich nie jest mozliwe wyciaganie z magazyn贸w pojedynczych dyplom贸w dla ich fotografowania.
Uprzejmie prosz臋 uzna膰 niniejsz膮 spraw臋 za zamkni臋t膮.
ks. Micha艂 So艂omieniuk
Archiwum Archidiecezjalne w Gnie藕nie
ul. Kolegiaty 2
62-200 Gniezno
Odpowied藕 taka wywo艂a艂a moje zdziwienie, poniewa偶 nidy w 偶adnym z archiw贸w, bibliotek czy te偶 w muzeach nie odm贸wiono mi wykonania p艂atnej reprodukcji dokumentu, o kt贸ry wyst膮pi艂em. Dlatego te偶 w tek艣cie tym mog臋 zaprezentowa膰 zdj臋cie falsyfikatu znalezione w sieci.
Pawe艂 Zi臋ba - cz艂onek Towarzystwa Mi艂o艣nik贸w Przedborza
Bibliografia:
I. Cie艣la, "Taberna wczesno艣redniowieczna na ziemiach polskich",[w:]"Studia
wczesno艣redniowieczne", tom IV, Wroc艂aw 1958.
J. Dobosz, "Dokument Mieszka III Starego dla kanonik贸w regularnych w Trzemesznie (28 kwietnia 1145)", [w:]"Gniezno.Studia i materia艂y historyczne", tom IV, Gniezno 1995.
T. Manteuffel, "Historia Polski", 艁贸d藕 1957.
Korespondencja autora z dr hab. J贸zefem Doboszem z UAM w Poznaniu.
T艂umaczenie tekst贸w 艂aci艅skich dr hab. J贸zef Dobosz.