Ferdynad Nax (1735-1810) urodzi艂 si臋 w Gda艅sku. By艂 cz艂owiekiem blisko zwi膮zanym z obozem reformatorskim, kt贸remu przewodzi艂 kr贸l Stanis艂aw August Poniatowski. Ferdynand Nax popiera艂 rozw贸j krajowej gospodarki, ekonomii i infrastruktury. Dlatego te偶 jako architekt (jego dzie艂em jest np. pa艂ac w Szczekocinach) i zwolennik usprawnienia sp艂awno艣ci polskich rzek zosta艂 skierowany w latach 1775-1776, przez Rad臋 Nieustaj膮c膮, do prac nad zbadaniem mo偶liwo艣ci po艂膮czenia kana艂em Pilicy i Warty. Nax zaj膮艂 si臋 te偶 pracami zwi膮zanymi z popraw膮 sp艂awno艣ci Pilicy. Uda艂o si臋 nawet oczy艣ci膰 koryto rzeki na odcinku od Przedborza do Skotnik. Prace jednak zosta艂y przerwane ze wzgl臋du na brak 艣rodk贸w finansowych. W zwi膮zku z prowadzonymi przez Naxa robotami wodnymi na Pilicy powsta艂a mapa "Bieg Pilicy od Przedborza do uj艣cia". Mapa powsta艂a w roku 1776, ma wymiary ok. 50 cm szeroko艣ci na ponad 3 metry d艂ugo艣ci. Jak sugeuje tytu艂, mapa zaczyna si臋 od Przedborza. Naniesiono na ni膮 miasto wraz z okolic膮. Nie jest map膮 dok艂adn膮, ale korzystaj膮c z lustracji kr贸lewskich Przedborza z roku 1765 i 1789 mo偶emy do艣膰 dok艂adnie j膮 opisa膰. 

Numerem 1 oznaczy艂em ko艣ci贸艂 (budynek z czerwonym krzy偶ykiem). Numer 2 to oczywi艣cie Rynek, wk贸艂 kt贸rego zaznaczono do艣膰 g臋st膮 zabudow臋. Miasteczko zdaje si臋 by膰 przyklejone swoj膮 zabudow膮 do rzeki. Ciekawostk膮 jest to, i偶 Pilica rozwidla艂a si臋 i p艂yn臋艂a dwoma korytami, by na wysoko艣ci zamku (nr 3) zn贸w si臋 po艂膮czy膰. Kr贸lewski zamek w tamtych latach znajdowa艂 si臋 ju偶 w stanie ruiny. Numerem 4 oznaczy艂em budynek opisany w lustracji z 1789 roku jako austeryja - czyli zajazd, karczma. Wedle opisu lustracyjnego, by艂a ona najwi臋ksz膮 karczm膮 w Przedborzu. Posiada艂a murowane kominy. Dla podr贸偶nych znajdowa艂y si臋 w niej ma艂e pokoiki. Mie艣ci艂y si臋 te偶 w niej dwa mieszkania, usytuowane naprzeciw siebie.

Nad rozwidlon膮 rzek膮 po艂o偶ony by艂 most (nr 5), kt贸ry z pozwolenia Prze艣wietnej Komisji Edukacyjnej nowo, porz膮dnie, wygodno i bezpiecznie dla przeje偶d偶aj膮cych wystawiony z du偶ym kosztem.* Komisja Edukacji Narodowej decydowa艂a o mo艣cie w Przedborzu jako zwierzchniczka Akademii Krakowskiej. Na rzecz Akademii w艂a艣nie przeznaczane by艂o mostowe pobierane w Przedborzu. Xsi臋偶a Sadzawka (nr 6), jak sama nazwa wskazuje, nale偶a艂a do miejscowego plebana. O staw ten w latach 30-tych XVII wieku proboszcz miejscowej parafii toczy艂 sp贸r ze starost膮. Nad stawem tym sta艂 te偶 m艂yn zwany Ligonowskim - jednak w latach, kiedy mapa ta powsta艂a, nie zosta艂 po nim ju偶 偶aden 艣lad. O samym stawie z lustracji z roku 1789 dowiadujemy si臋, 偶e by艂 zaro艣ni臋ty.  Naprzeciw stawu, po drugiej stronie rzeki, znajdowa艂 si臋 folwark na Woli Przedborskiej, o kt贸rym w lustracji czytamy:

Jest dworek niedawno wystawiony, do kt贸rego wchodz膮c po prawj r臋ce pokoik贸w jest 2, komnatka i spi偶arka. Na drugiej stronie izba czeladna, pokoik贸w 2, w 艣rodku kuchnia z kominem wymurowanym (...). Na przeciwko tego gospodarski folwark, do kt贸rego wchodz膮c jest izdebka z kom贸rk膮 mieszkaln膮. Na drugiej stronie przez sien piekarnia z kom贸rkami na schowanie czeladne. Ten budynek ca艂y stary. W tyle tego mieszkalnego dworku piwniczka drweniana, od tej piwniczki id膮c spichlerz na zbo偶a gontem pokryty. Przy tym spichlerzu chlewik贸w 2 na dr贸b. Dalej stajnie, wozownia i chlewy na byd艂o w ok贸艂 wystawione. Za temi oborami gumno, w kt贸rm stod贸艂 3, jedna o 2 bojowiskach, druga o jednym z spichlerzem w jednym zapolu, trzecia, tak偶e o jednym, z komor膮 na plewy. Te stodo艂y wszystkie dobre, nowo wystawione, z oparkanieniem i zamkni臋ciem tego偶 gumna, jako te偶 ca艂ego podworca.*

Nad rzek膮 (nr 8) widzimy m艂yn zwany Ceglanym lub te偶 Cegielnia. Posiada艂 on dwa ko艂a jednak cz臋sto on wakuje i d艂ugo.* Powodem takiego stanu rzeczy by艂y cz臋ste powodzie. M艂yn ten cz臋sto nie mieli艂 podczas suszy, poniewa偶 powodzie niszczy艂y tam臋, kt贸ra spi臋trza艂a wod臋 potrzebn膮 do nap臋dzania k贸艂 m艂yna. By艂o to powodem do obni偶enia m艂ynarzowi podatku z 60 na 50 groszy. M艂ynarz zobowi膮zany by艂 do hodowania dw贸ch wieprz贸w. Do m艂yna nale偶a艂o te偶 kilka 艂an贸w pola i 艂膮k. W pobli偶u m艂yna znajduje si臋 Cegielnia, od kt贸rej zapewne nosi nazw臋 ulica w tamtej cz臋艣ci Przedborza.

Na mapie naniesiona jest struga lub te偶 ma艂a rzeczka - mi臋dzy Pilic膮 a Widom膮. Tak wi臋c zapewne Lange w latach 20-tych XIX wieku nie wybudowa艂 kana艂u prowadz膮cego do fabryki, a jedynie poszerzy艂 i pog艂臋bi艂 istniej膮cy ju偶 ciek wodny.

卢r贸d艂a:

1) "Dekanat konecki", ks. Jan Wi艣niewski,

2) "Lustracja woj. sandomierskiego 1789 r.", tom 1.

Pawe艂 Zi臋ba

Autor jest cz艂onkiem Towarzystwa Mi艂o艣nik贸w Przedborza