Ferdynad Nax (1735-1810) urodził się w Gdańsku. Był człowiekiem blisko związanym z obozem reformatorskim, któremu przewodził król Stanisław August Poniatowski. Ferdynand Nax popierał rozwój krajowej gospodarki, ekonomii i infrastruktury. Dlatego też jako architekt (jego dziełem jest np. pałac w Szczekocinach) i zwolennik usprawnienia spławności polskich rzek został skierowany w latach 1775-1776, przez Radę Nieustającą, do prac nad zbadaniem możliwości połączenia kanałem Pilicy i Warty. Nax zajął się też pracami związanymi z poprawą spławności Pilicy. Udało się nawet oczyścić koryto rzeki na odcinku od Przedborza do Skotnik. Prace jednak zostały przerwane ze względu na brak środków finansowych. W związku z prowadzonymi przez Naxa robotami wodnymi na Pilicy powstała mapa "Bieg Pilicy od Przedborza do ujścia". Mapa powstała w roku 1776, ma wymiary ok. 50 cm szerokości na ponad 3 metry długości. Jak sugeuje tytuł, mapa zaczyna się od Przedborza. Naniesiono na nią miasto wraz z okolicą. Nie jest mapą dokładną, ale korzystając z lustracji królewskich Przedborza z roku 1765 i 1789 możemy dość dokładnie ją opisać. 

Numerem 1 oznaczyłem kościół (budynek z czerwonym krzyżykiem). Numer 2 to oczywiście Rynek, wkół którego zaznaczono dość gęstą zabudowę. Miasteczko zdaje się być przyklejone swoją zabudową do rzeki. Ciekawostką jest to, iż Pilica rozwidlała się i płynęła dwoma korytami, by na wysokości zamku (nr 3) znów się połączyć. Królewski zamek w tamtych latach znajdował się już w stanie ruiny. Numerem 4 oznaczyłem budynek opisany w lustracji z 1789 roku jako austeryja - czyli zajazd, karczma. Wedle opisu lustracyjnego, była ona największą karczmą w Przedborzu. Posiadała murowane kominy. Dla podróżnych znajdowały się w niej małe pokoiki. Mieściły się też w niej dwa mieszkania, usytuowane naprzeciw siebie.

Nad rozwidloną rzeką położony był most (nr 5), który z pozwolenia Prześwietnej Komisji Edukacyjnej nowo, porządnie, wygodno i bezpiecznie dla przejeżdżających wystawiony z dużym kosztem.* Komisja Edukacji Narodowej decydowała o moście w Przedborzu jako zwierzchniczka Akademii Krakowskiej. Na rzecz Akademii właśnie przeznaczane było mostowe pobierane w Przedborzu. Xsięża Sadzawka (nr 6), jak sama nazwa wskazuje, należała do miejscowego plebana. O staw ten w latach 30-tych XVII wieku proboszcz miejscowej parafii toczył spór ze starostą. Nad stawem tym stał też młyn zwany Ligonowskim - jednak w latach, kiedy mapa ta powstała, nie został po nim już żaden ślad. O samym stawie z lustracji z roku 1789 dowiadujemy się, że był zarośnięty.  Naprzeciw stawu, po drugiej stronie rzeki, znajdował się folwark na Woli Przedborskiej, o którym w lustracji czytamy:

Jest dworek niedawno wystawiony, do którego wchodząc po prawj ręce pokoików jest 2, komnatka i spiżarka. Na drugiej stronie izba czeladna, pokoików 2, w środku kuchnia z kominem wymurowanym (...). Na przeciwko tego gospodarski folwark, do którego wchodząc jest izdebka z komórką mieszkalną. Na drugiej stronie przez sien piekarnia z komórkami na schowanie czeladne. Ten budynek cały stary. W tyle tego mieszkalnego dworku piwniczka drweniana, od tej piwniczki idąc spichlerz na zboża gontem pokryty. Przy tym spichlerzu chlewików 2 na drób. Dalej stajnie, wozownia i chlewy na bydło w okół wystawione. Za temi oborami gumno, w którm stodół 3, jedna o 2 bojowiskach, druga o jednym z spichlerzem w jednym zapolu, trzecia, także o jednym, z komorą na plewy. Te stodoły wszystkie dobre, nowo wystawione, z oparkanieniem i zamknięciem tegoż gumna, jako też całego podworca.*

Nad rzeką (nr 8) widzimy młyn zwany Ceglanym lub też Cegielnia. Posiadał on dwa koła jednak często on wakuje i długo.* Powodem takiego stanu rzeczy były częste powodzie. Młyn ten często nie mielił podczas suszy, ponieważ powodzie niszczyły tamę, która spiętrzała wodę potrzebną do napędzania kół młyna. Było to powodem do obniżenia młynarzowi podatku z 60 na 50 groszy. Młynarz zobowiązany był do hodowania dwóch wieprzów. Do młyna należało też kilka łanów pola i łąk. W pobliżu młyna znajduje się Cegielnia, od której zapewne nosi nazwę ulica w tamtej części Przedborza.

Na mapie naniesiona jest struga lub też mała rzeczka - między Pilicą a Widomą. Tak więc zapewne Lange w latach 20-tych XIX wieku nie wybudował kanału prowadzącego do fabryki, a jedynie poszerzył i pogłębił istniejący już ciek wodny.

Źródła:

1) "Dekanat konecki", ks. Jan Wiśniewski,

2) "Lustracja woj. sandomierskiego 1789 r.", tom 1.

Paweł Zięba

Autor jest członkiem Towarzystwa Miłośników Przedborza